Τι είναι τα κόμπλεξ;

Κόμπλεξ (αγγλιστί=complex) είναι ο όρος που καθιερώθηκε να χρησιμοποιείται στον καθημερινό λόγο για να αποτυπώσει μια σειρά από χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και ψυχικές αντιδράσεις, συχνά μάλιστα με σημαντική ανομοιογένεια μεταξύ τους. Στον επιστημονικό λόγο η λέξη κόμπλεξ αποδίδεται ορθότερα στην ελληνική γλώσσα με τον όρο «σύμπλεγμα». Ως πιο δημοφιλή στην επιστήμη της ψυχολογίας ψυχικά συμπλέγματα καθιερώθηκαν αυτά που πρότεινε η κλασική ψυχανάλυση, όπως το «Οιδιπόδειο σύμπλεγμα» και το «Σύμπλεγμα της Ηλέκτρας». Σε μια προσπάθεια απλουστευμένης διατύπωσης των προηγούμενων συμπλεγμάτων, το «οιδιπόδειο σύμπλεγμα» αναφέρεται στην τάση του αγοριού να προσκολληθεί στη μητέρα του ενώ το «σύμπλεγμα της Ηλέκτρας» αναφέρεται στην τάση του κοριτσιού να προσκολληθεί στον πατέρα του.

Σύμφωνα με τη φροϋδική αντίληψη οι τάσεις αυτές εμφανίζονται σε όλους τους ανθρώπους και αποτελούν μέρος της φυσιολογικής ψυχοσεξουαλικής τους ανάπτυξης. Ωστόσο, κάτω από συγκεκριμένες προϋποθέσεις, οι τάσεις αυτές μπορεί να εξελιχθούν σε παθολογικές καταστάσεις, οι οποίες να επιβαρύνουν την προσωπικότητα κατά τέτοιο τρόπο μάλιστα που σε κάποιους ανθρώπους να εμφανιστούν σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις στην πορεία της ζωής τους.

Κατά τον ίδιο τρόπο, τα «συμπλέγματα κατωτερότητας και ανωτερότητας» αποτελούν κάποιους άλλους όρους που εισήχθησαν στην επιστήμη της ψυχολογίας προκειμένου να εξηγηθούν συγκεκριμένες τάσεις οι οποίες συνήθως υποκινούνται από ασυνείδητες διεργασίες και στοχεύουν είτε στην ανάδειξη είτε στη συγκάλυψη συγκεκριμένων συμπεριφορών, σκέψεων και συναισθημάτων, που ουσιαστικά καθιστούν το άτομο δυσλειτουργικό και δυσπροσάρμοστο στην καθημερινή του ζωή.

Πώς αποκτώνται τα κόμπλεξ;

Η παιδική ηλικία και κυρίως η εφηβεία διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο για τη γένεση και διατήρηση παθολογικών συμπλεγμάτων. Τα παιδιά πολύ εύκολα μπορούν να επηρεαστούν από τοποθετήσεις ή συμπεριφορές των ενηλίκων κυρίως του στενού τους περιβάλλοντος (γονείς, συγγενείς, δάσκαλοι). Οι συμπεριφορές των ενηλίκων και οι αλληλεπιδράσεις τους με τα παιδιά μπορούν να ευνοήσουν καταστάσεις που συντείνουν στην εμφάνιση παθολογικών συμπλεγμάτων. Τέτοιες καταστάσεις είναι η πρόκληση ψυχικών τραυμάτων ή εσωτερικών συγκρούσεων στο παιδί, η διαρκής συσσώρευση άγχους και άλλων αρνητικών συναισθημάτων και σκέψεων που ενισχύουν στο παιδί τη ματαίωση, την ανασφάλεια, την απόρριψη, τη χαμηλή αυτοπεποίθηση και μια διαστρεβλωμένη αυτοεικόνα. Επίσης, η σύγχυση των γονεϊκών ρόλων, η αστάθεια στη λήψη των αποφάσεων που σχετίζονται με την καθημερινότητα του παιδιού είναι μερικοί άλλοι βασικοί λόγοι που συνδέονται με την εκδήλωση παθολογικών συμπλεγμάτων.

Στην εφηβεία οι αντιδράσεις του νέου διαφοροποιούνται κατά πολύ από αυτές που απαντώνται σε μικρότερες ηλικίες. Η τραχύτητα και η κυνικότητα που συχνά χαρακτηρίζουν τις αντιδράσεις των εφήβων δεν πρέπει να μας παραπλανούν. Η «σκληρότητα» τους δεν αποτελεί παρά μόνο μια λεπτή και εύθραυστη μεμβράνη που κάτω της κρύβει πολλές ευαισθησίες, ανησυχίες, και απορίες. Στην εφηβεία, η τάση για αποστασιοποίηση από την οικογένεια, οι πρώτοι ερωτικοί πειραματισμοί, η απότομη ανάπτυξη της σωματικής διάπλασης και του αναστήματος, η σχολική επίδοση, είναι σταθμοί καθοριστικοί στην πρόκληση παθολογικών συμπλεγμάτων. Το χαμηλό ανάστημα, τα παραπανίσια κιλά, η έλλειψη ή η υπερβολική τριχοφυΐα στα αγόρια, η χρήση γυαλιών μυωπίας, τα σιδεράκια στα δόντια, η οικογενειακή κατάσταση –συνήθως η προέλευση από μονογονεϊκή οικογένεια- οι δυσκολίες στον γραπτό και στον προφορικό λόγο, η εμφάνιση ακμής, τα υπερβολικά πλούσια ή ατροφικά στήθη στα κορίτσια, η γυναικομαστία στα αγόρια, η φτώχεια, η καταγωγή –συνήθως η προέλευση από εθνικές μειονότητες ή από μικτούς γάμους- είναι μερικοί παράγοντες που δυνατό να εξωθήσουν μια ήδη επιβαρημένη με χαμηλή αυτοπεποίθηση προσωπικότητα εφήβου να εκδηλώσει παθολογικά συμπλέγματα.

Πώς αντιμετωπίζονται τα κόμπλεξ;

Συνίσταται στους γονείς αλλά και σε όλους όσους εμπλέκονται στη διαπαιδαγώγηση νέων ανθρώπων να διαχειρίζονται με εξαιρετική προσοχή ό,τι συνδέεται με τη δόμηση της προσωπικότητας και προπάντων ό,τι αγγίζει ευαίσθητα ζητήματα όπως ο σεξουαλικός προσανατολισμός, η αυτοπεποίθηση, η κοινωνικοποίηση, και η προσαρμοστικότητα. Η παρουσία ψυχολόγου στα σχολεία αποτελεί κατά τεκμήριο και την ασφαλέστερη επιλογή για την εποπτεία και διαχείριση τέτοιων κρίσιμων ζητημάτων.

Βασικά εφόδια στην πρόληψη καταστάσεων που ευνοούν την εμφάνιση παθολογικών συμπλεγμάτων είναι η διασφάλιση από πλευράς τους ενήλικα μιας ανοικτής επικοινωνίας με το παιδί και τον έφηβο, καθώς και η δημιουργία σχέσεων που να βασίζονται σε αμοιβαία εμπιστοσύνη, κατανόηση και σεβασμό.

Συχνά η όλη στάση που τηρεί το άτομο με παθολογικά συμπλέγματα δημιουργεί μια άσχημη εικόνα και διεγείρει αρνητικά συναισθήματα στους γύρω του. Αυτό που θα πρέπει, ωστόσο να θυμόμαστε πάντοτε είναι ότι πίσω από την όποια «σνομπ», επιδεικτική, προκλητική, εκκεντρική, αλλόκοτη, υπερβολική, άστατη συμπεριφορά κρύβεται ένας άνθρωπος που πραγματικά υποφέρει. Μάλιστα κάποιες φορές υποφέρει τόσο πολύ που η δική μας αγάπη και κατανόηση δεν αρκούν για να ξεπεραστούν οι δυσκολίες. Σε μια τέτοια περίπτωση, η παρότρυνση για επίσκεψη σε ένα συμβουλευτικό ή κλινικό ψυχολόγο μπορεί να αποβεί σωτήρια.

Δρ. Kυριάκος Πλατρίτης
Κλινικός Ψυχολόγος - Συνθετικός Ψυχοθεραπευτής