Η γένεση του συναισθήματος της ντροπής εξαρτάται από την κοινωνία στην οποία μεγαλώνει κανείς. Διαφορετικές κοινωνίες ευνοούν τη γένεση διαφορετικών μορφών ντροπής. Πρόκειται για ένα συναίσθημα οικείο σε όλους μας, το οποίο και πρωτοεμφανίζεται στα παιδικά χρόνια της ζωής μας και συχνά συνοδεύεται από το συναίσθημα της ενοχής.

Αν ανατρέξουμε στις αναμνήσεις μας όλοι θα ανακαλέσουμε στιγμές κάτω από τις οποίες βιώσαμε το συναίσθημα της ντροπής: «ήθελα να ανοίξει η γη να με καταπιεί» «να χαθώ από προσώπου γης» λέμε. Συχνά επιθυμήσαμε να διαγράψουμε τη ντροπή από το συναισθηματικό μας ρεπερτόριο και παλέψαμε να απαλλαγούμε από την οδυνηρή αίσθηση που μας προκαλεί και από τις περιοριστικές επιδράσεις που ασκεί στη συμπεριφορά μας. Τα βιώματα της ντροπής συνήθως πληγώνουν το ναρκισσισμό μας, στοχεύουν την αυτοεικόνα μας, ενώ κάτω από ορισμένες περιστάσεις πλήττουν καίρια την αυτοπεποίθησή μας. Γι’ αυτούς τους λόγους βιώνουμε συχνά την ντροπή ως ένα ανυπόφορο και αβάσταχτο συναίσθημα.

Σε πολλές κοινωνίες η ντροπή χρησιμοποιήθηκε συστηματικά ως βασικό εργαλείο διαπαιδαγώγησης, κοινωνικής προσαρμογής και πειθαρχίας. Παλαιότερα, μα όχι και πολύ παλιά, το ντρόπιασμα μαζί με την τιμωρία αποτελούσαν τις κυριότερες παιδαγωγικές μεθόδους επιβολής της τάξης στα σχολεία. Αποτελούσαν το καθιερωμένο μέσο διαμέσου του οποίου ο δάσκαλος επιχειρούσε να τιθασεύσει και να συμμορφώσει τον απειθάρχητο και ανυπάκουο μαθητή. Ο γονέας, δε, από ενωρίτερα και προτού το παιδί πάει στο σχολείο, του έχει εμφυσήσει το συναίσθημα της ντροπής με ποικίλους τρόπους, σε μια προσπάθεια να το βοηθήσει να διαμορφώσει ένα προσωπικό σύστημα ηθικών αξιών και αρχών συμβατό με το ευρύτερο κοινωνικό σύστημα ηθικών αρχών και αξιών. Συνεπώς, οι μορφές ντροπής που προωθούνται από τους ενήλικους προς τους νεότερους είναι στενά συνυφασμένες με το περιεχόμενο και τις προτεραιότητες της κοινωνίας στην οποία ζει κανείς.

Η ελληνοχριστιανική κοινωνία, για παράδειγμα, θέτοντας ως προτεραιότητα την ανάδειξη της πνευματικής έναντι της υλικής υπόστασης του ανθρώπου, και της επουράνιας έναντι της εγκόσμιας ζωής, ευνόησε τη γένεση και συντήρηση μορφών ντροπής που σχετίζονται με την έκθεση και την χρησιμοποίηση του ανθρώπινου σώματος. Αντίθετα, τέτοιες μορφές ντροπής δεν ευνοήθηκαν σε κοινωνίες όπως η προχριστιανική ελληνική, αλλά και πολλές άλλες σύγχρονές μας, στις οποίες η έκθεση και η χρήση του ανθρωπίνου σώματος σε φυσικές καταστάσεις ή καλλιτεχνικές διαστάσεις φαίνεται να πραγματοποιούνται με πολύ λιγότερους περιορισμούς.

Ενώ λοιπόν η ντροπή είναι πανανθρώπινο συναίσθημα εξελίσσεται με μορφές που εξαρτούνται από τα δρώμενα σε κάθε κοινωνία. Άλλες μορφές ντροπής επικρατούν σε συντηρητικές κοινωνίες άλλες σε πιο φιλελεύθερες. Έτσι, πέραν από την έκθεση και χρησιμοποίηση του σώματος που αναφέρθηκε σε προηγούμενο παράδειγμα, η προδοσία της φιλίας, η έλλειψη φιλοξενίας, η έλλειψη τιμιότητας, η έλλειψη γνώσης, ή ακόμη και η έλλειψη πλούτου, αποτελούν παραμέτρους οι οποίες είναι δυνατό να προκαλέσουν διαφορετικής εντάσεως βιώματα ντροπής από κοινωνία σε κοινωνία. Ωστόσο, δεν θα πρέπει να παραβλέψουμε ότι το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης που παρατηρείται στις ημέρες μας τείνει ανάμεσα σε άλλα να εξαλείψει και τη διαφορετικότητα στις μορφές ντροπής που επικρατούσαν τα προηγούμενα χρόνια στις διάφορες κοινωνίες.

Θα πρέπει επομένως η ντροπή να θεωρηθεί ένα ανεπιθύμητο συναίσθημα από το όποιο θα πρέπει να απαλλαγούμε;

Ασφαλώς όχι. Η ντροπή είναι αυξημένη συνείδηση, είναι ανάχωμα στην αγένεια και στην αισχρότητα. Η ντροπή μας βοηθά να αποκτήσουμε ταυτότητα και μας υποβάλλει σε μια συνεχή διαδικασία ατομικού αυτοπροσδιορισμού, κοινωνικής αντανάκλασης και κυρίως αφύπνισης της ηθικής μας υπόστασης. Εν τέλει αυτό που θα πρέπει να μας απασχολήσει δεν είναι η εξάλειψη της ντροπής από μέσα μας αλλά η διατήρηση της σε μια τέτοια δοσολογία που να λειτουργεί ως φάρμακο και όχι ως δηλητήριο για τη ψυχή μας. Και επειδή η ντροπή έχει τη ρίζα της στα πρώτα χρόνια της ζωής κάθε ανθρώπου, οι γονείς και οι δάσκαλοι και όσοι άλλοι ασχολούνται με ανήλικα άτομα θα πρέπει με πολύ σεβασμό να χειρίζονται ζητήματα με τα οποία εγγράφονται βιώματα ντροπής στις παιδικές ψυχές. Και για να θυμηθούμε ένα από τα Δελφικά παραγγέλματα: ΑΙΣΧΥΝΗΝ ΣΕΒΟΥ (να σεβόμαστε την εντροπή).

Δρ. Κυριάκος Πλατρίτης
Κλινικός Ψυχολόγος - Συνθετικός Ψυχοθεραπευτής